बाढीलाई कसरि बुज्‍ने ?

फेरि एक पटक फर्कौं त असार ४ गते रातिको कोशी प्रदेशको हेवा खेलाको बाढी र त्यसले निम्त्याएको मानवीय क्षतितर्फ । बाढीमा पर्ने अधिकांशमा जलविद्युत्गृह निर्माणमा कार्यरत कर्मचारी र मजदुरहरू छन् । ती सबैजसो कामका सिलसिलामा त्यहाँ पुगेका थिए । उनीहरू पानीको बहावक्षेत्रमा बसेर जलविद्युत् गृह निर्माण गर्दै थिए जुन आफैंमा जोखिमयुक्त स्थान हो । त्यसैले त प्रसिद्ध समाजशास्त्री अलरिक बेक भन्छन्- जब योजनाबद्ध र योजनाविहीन मानवीय गतिविधि र क्रियाकलापहरू गलत ठाउँमा हुन थाल्छन्, तिनले मानवीय जोखिम र खतराहरूको दर पनि बढाउँछन् । वास्तवमा बेक सही छन् । वर्षाको समयमा खोला किनारमा बसेर हामी आफैं जोखिमलाई निम्त्याइरहेका त छैनौं ? यसले हामीसामु बाढी र बाढीजन्य घटनालाई प्राकृतिक प्रकोपको भाष्यबाट मात्र हेर्ने कि मानवीय क्रियाकलापसँग पनि गाँसेर हेर्ने भन्ने प्रश्न तेर्स्याएको छ । यो प्रविधिको विकाससँगै जोडिएको जोखिम होइन त ? यो भौतिक विकासको चाहना, जलविद्युत् कम्पनीले देखेको नाफा, राज्यले देखेको कर संकलनको स्रोत र कामदारले देखेको जीविकोपार्जनको उपायसँग जोडिएको विषयवस्तु होइन ? त्यसैले यी र यस्ता घटनाहरूलाई पानीको बहावभन्दा बाहिर निस्केर गहन रूपमा केलाउन आवश्यक छ ।

बाढी ‘वस्तुपरक’ घटना हो वा ‘आत्मपरक’ ? यसलाई ‘घटना’ का रूपमा बुझ्ने वा ‘प्रक्रिया’ का रूपमा ? यो सधैं विद्वान्हरूबीच नटुंगिने बहसका रूपमा आएको देखिन्छ । तर मिडियामा आउने समाचार, सरकारी र गैरसरकारी निकायहरूले संकलन र तयार पार्ने प्रतिवेदनले यसलाई प्रक्रियामा भन्दा घटनाकेन्द्रित, आत्मपरकभन्दा वस्तुपरक रूपमा प्रस्तुत गरेको देखिन्छ । बाढीबाट कति जनाको मृत्यु भयो, कति जना बेपत्ता भए, कति विस्थापित भए र कति आर्थिक–भौतिक क्षति भयो भन्ने विषयवस्तुमा समाचार र प्रतिवेदनहरू केन्द्रित छन् । यी तथ्यांकको आवश्यकता र महत्त्व छ तर मानवीय पक्षमा भएको क्षतिलाई बुझ्न यो मात्र पूर्ण छैन । मानवीय क्षतिसँगै जोडिएर आउने व्यक्तिका अन्य सामाजिक, आर्थिक, शैक्षिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक तथा मनोवैज्ञानिक पक्षका बारेमा खोइ त खोजी ? त्यसका बारेमा खोइ त अभिलेख ? यी पक्षहरूको अभिलेखीकरण आवश्यक छैन ? के सरकार वा सम्बन्धित पक्षहरूको अन्तिम कार्य नै तथ्यांक अभिलेखीकरण गर्नु मात्र हो ? के घटनापछि सम्बन्धित व्यक्तिहरूको आश्रित परिवारमा परेका समस्याका बारेमा पनि सरकार र गैरसरकारी निकायहरूको जिम्मेवारी र जवाफदेही रहनुपर्दैन ? यी पक्षहरूका बारेमा सार्वजनिक बहस हुनुपर्छ ।

अहिले पनि हामीले एकपक्षीय रूपमा बाढीका घटनाहरूलाई तथ्यांक र क्षतिपूर्तिकेन्द्रित भएर संश्लेषण गरिरहेका छौं । यसमा आधुनिक ज्ञान दोषी छ, जसमा मात्रात्मक तथ्यांक र कम्युटर प्रविधिले निकालेको तथ्यांकको दबदबा छ । ज्ञानदेखि नीतिसम्मका बहसहरूमा युरो–अमेरिकी ज्ञानको हालीमुहाली छ । यसले अन्य ज्ञानलाई बेकामे बनाएको छ । हामी त्यसको दासत्वलाई स्वीकार गर्न बाध्य छौं । उसले भन्छ- सूचना भनेको तथ्यांक हो, यो तथ्यमा आधारित हुनुपर्छ, वस्तुपरक हुनुपर्छ । हामीले पनि हो नै भन्दै आएका छौं । त्यसैले बाढीपहिरोबाट भएको मानवीय र भौतिक क्षतिलाई पनि जोडदार रूपमा अंकगणितीय रूपमा मापन गर्दै आएका छौं । समाचारका शीर्षकहरू र सरकारी–गैरसरकारी प्रतिवेदनहरूका लागि पनि तीनै अंकगणितीय आँकडाहरू महत्त्वपूर्ण भएका छन् । बाढीका आत्मपरक विश्लेषण र बुझाइहरू गौण भएका छन् । बाढीपछिका दीर्घकालीन असरहरू अभिलेखीकरण भएका छैनन् । यसरी अंकगणितीय आँकडाले बाढीपीडितहरूका वास्तविक समस्यालाई न चित्रण गर्न सक्छ न त अन्य बहुआयामिक पक्षलाई बुझ्न ।

अन्त्यमा, बाढीपहिरो प्राकृतिकभन्दा ज्यादा सामाजिक र अर्थराजनीतिक घटना हो । यसलाई प्राकृतिक प्रकोपका रूपमा मात्र नहेरी मानवीय क्रियाकलाप र गतिविधिसँग जोडेर हेर्नुपर्छ । यो आधुनिक प्रविधिको विकाससँगै बढ्न थालेकाले मानवसृजित घटना हो । पुँजीवादी अर्थव्यवस्थासँग मायाप्रीति गाँसिएको घटना हो । राज्यका नीतिहरूसँग गाँसिएको घटना हो । त्यसैले यसलाई आँकडाभन्दा माथि उठेर वातावरण, समाज र प्रविधिबीचको अन्तरसम्बन्धका आधारमा बुझ्न आवश्यक छ । यसलाई प्राकृतिक र मानवसृजित क्रियाकलाप जोडिएको नदीको दोभानका रूपमा हेर्नुपर्छ । यसलाई विश्वको पुँजीवादी परिवेशसँग जोडेर हेर्नुपर्छ । यसका लागि विहंगम दृष्टिकोण र गहन अध्ययनको आवश्यकता छ ।

इ कान्तिपुरबाट ।।